10 godina krsne slave na UNESCO Reprezentativnoj listi nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva

Duboka jesen znači samo jedno — sezona slava je u jeku, i većina nas će porodici i prijateljima i prijateljicama ići u goste za Svetog Nikolu, Svetog Stefana, Svetog Jovana, Svetog Savu i još mnogo praznika.

Ali, da li ste znali/e da je krsna slava, prilikom koje se u pravoslavnim srpskim domaćinstvima proslavlja svetac zaštitnik ili svetica zaštitnica porodice, jedinstven običaj? Slava je specifično i autentično srpski običaj među svim hrišćanskim zajednicama. Ona je porodičan običaj prilikom kog se slavi svetac zaštitinik ili svetica zaštitnica i davalac ili davateljka blagostanja. 

U prošlosti se slava proslavljala skromno, u okrilju doma sa najužom porodicom ispod ikone sveca ili svetice. Danas proslavljanje slave može biti intimnije, ali i veliko slavlje sa raskošnom trpezom, a sve češće se organizuje mimo ,,ognjišta”, odnosno u restoranima i kafanama.

Koji god način odabrali/e za proslavu, intimniji ili raskošniji, jedino važno je odavanje počasti svecu ili svetici i porodičnim vezama, i poštovanje osnovnih hrišćanskih vrednosti. Veća i bogatija trpeza nisu ,,tačan recept” ili ,,ispravnije poštovanje sveca”. 

Pored toga šta je krsna slava verski, ona je svakako i jedan socijalni događaj (porodični event godine), koji neminovno ima svoja nepisana pravila i prakse u svakom domaćinstvu. Kao socijalni događaj, prilikom organizovanja slave (ukoliko ste domaćin/domaćica) ili dolaska na slavu (kao gosti/gošće), svi/e prihvatamo i pratimo unapred definisane društvene uloge, društvena pravila i norme. 

Dok se kao gosti i gošće pitamo šta obući i šta pokloniti, oni/e koji/e proslavljaju glavu lome oko pitanja kako što bolje ugostiti svoje najbliže. Kako nabaviti najlepše komade mesa ili ribe? Koliko vrsta kolača je dovoljno? I da li će na terasi biti dovoljno hladno da služi kao rezervni ,,frižider”? 

Srpska slava je običaj koji nema samo važno mesto u našim životima, već i u kinematografiji. Podsetimo se čuvenog nacionalno romantičnog filma, Ivkova slava, u kojoj proslava slave traje, po tradiciji, tri dana. Ovo delo je i dan danas popularno u Srbiji upravo zbog toga što reflektuje značaj slave za hrišćanske porodice.

Kog god sveca da proslavljate, većina običaja u vezi sa slavom su u svim krajevima Srbije isti, i baš zbog toga je ona tako prepoznatljiv kulturni fenomen.

Centar za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije običaj proslave krsne slave definisao je ovako: 

Proslavljanje sveca zaštitnika sastoji se iz ritualnog prinošenja beskrvne žrtve i gozbe koja se priređuje za rođake, susede i prijatelje. Beskrvna žrtva je hleb i vino (simboli Hristovog tela i krvi), kao i žito (simbol plodnosti i blagostanja). U domu porodice se na dan posvećen svecu kojeg ona slavi tokom obavljanja rituala pali posebno namenjena slavska sveća, čita se molitva Oče naš i obavlja se sečenje slavskog kolača (obavezno ima utisnut simbol IS HS NI KA) tako što se preliva vinom, seče u obliku krsta, zatim se okreće i prelama na četiri dela uz podizanje uvis. 

Ritualno sečenje kolača obavlja domaćin s najstarijim ili najvažnijim gostom („dolibaša“), svojim naslednikom i ostalim članovima porodice. Slavska gozba otpočinje ceremonijalnim ispijanjem vina, jedenjem „koljiva“ i slavskog kolača i izgovaranjem zdravica („zdravica“) i želja za zdravljem, plodnošću i blagostanjem porodice i gostiju, a nastavlja se obedom koji simboliše blagostanje. Tokom rituala izgovaraju se zahvalnosti svecu i molitve za blagostanje. Slavska gozba obavezno sadrži meso (prase, jagnje ili za vreme posta riba) kao recidiv krvne žrtve. Prilikom pripreme gozbe porodice se u načelu se pridržavaju hrišćanskih kanona u vezi s postom.

Neke porodice slavski kolač nose u crkvu gde se ritualno seče s pravoslavnim sveštenikom ili na dan slave sveštenik dolazi u dom porodice da seče kolač.

U slavskom ritualu posebnu ulogu ima domaćin – najstariji muški član porodice – koji organizuje slavu, preseca kolač i lomi ga s drugim učesnicima rituala, on prvi izgovara molitve za blagostanjem. Važnu ulogu ima i dolibaša koji s domaćinom seče slavski kolač. Kod velikog broja porodica ravnopravnu ulogu prilikom sečenja kolača ima pravoslavni sveštenik, bez obzira da li se kolač seče u crkvi ili u domu porodice.

Važnost žene domaćina vidi se u tome što ona sama priprema slavski kolač (jedan ili više njih) i tada ona iskazuje svoju veštinu pravljenjem simbola od testa i bogatim ukrašavanjem kolača. Žene imaju važnu ulogu i u prenošenju i očuvanju ove tradicije jer su one nosioci znanja o izvođenju rituala – poznaju strukturu i hronologiju rituala i nosioci su narodnih zananja o značenju i svrsi pojedinih elemenata rituala – i usmenim putem prenose to znanje na mlađe članove porodice kao sastavni deo porodičnog vaspitanja.

Posebnu ulogu u obavljanju slavskog rituala i tokom svečane gozbe može da ima i „zdravičar“, gost koji je vičan sastavljanju i izgovaranju zdravica – ritualnih verbalnih formula kojima se priziva blagostanje porodice.  

Pomenute zdravice, i nazdravljanja, koja su svakako neizostavni deo slave, često se prave uz rakiju, svetski, a opet naš proizvod znanja i umeća naših predaka. 

Tako definisan običaj krsne slave upisan je u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa, ali i predložen u UNESCO Registar nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva, i u isti pribeležen 27. novembra 2014. godine, pre tačno jedne decenije. 

Ove godine, pored proslavljanja porodične slave, proslavlja se i jubilej od kada je ovaj autentični običaj dobio svetski značaj. 

Srećna slava! 

Izvor naslovne fotografije: Freepik